Wie mensen uitbuit loopt het risico zich op een dag te moeten verantwoorden voor de strafrechters van de mensenhandelkamer. Witteboordenboeven verschijnen voor kundige rechters van de fraudekamer. De pluimveehouder met 16.891 krioelende kippen in zijn schuur, terwijl de bedrijfsadministratie rept van 15.935 ‘eenheden’ moet dat als verdachte komen uitleggen bij de economische politierechter.

Dit zijn de specialisaties van het strafrechtbedrijf. Rechters die mensenhandel doen moeten meer dan gemiddeld weten over het grote buitenland, binnen de fraudekamer is gedegen financiële kennis een must en economische politierechters moeten goed kunnen tellen.

Waarom we wel deze specialisaties hebben, maar geen speciale strafkamers voor verdachten die elders psychiatrische patiënten heten, is mij een raadsel.

Strafrechters moeten immers niet alleen het gedrag van de slechte mens beoordelen, maar moeten ook de gestoorde mens weten te doorgronden. Rechters varen dan op deskundigen, op forensische gedragswetenschappers waar in Nederland ook nog eens een groot tekort aan is (een ander probleem).

Als werkelijk niemand meer weet wat met een verdachte te doen, dan is er de tbs. Ultimum remedium, het laatste redmiddel, volgens sommigen het afvoerputje van het strafrecht.

Strafrechters sturen niet alleen verdachten als patiënten naar tbs-klinieken, zij moeten om de twee jaar ook beslissen of deze ingrijpende maatregel moet worden voortgezet. Of niet. Meestal wel.

Alleen afgelopen week waren er al drie gecompliceerde zaken van ernst waar speciale kennis niet overbodig zou zijn.

Hij komt de rechtszaal binnen als Gerrit en verlaat die een uurtje later als Mustafa.
Rechter: ,,Weet u nog wat er is gebeurd?’
Gerrit: ,,Kent u Jezus Christus?’’
Rechter: ,,Niet persoonlijk, nooit ontmoet.’’
Mustafa: ,,Ik bedoel Allah.’’

Hij heeft een kennis met wie hij wiet wilde roken neergestoken. Zelf denkt hij te zijn aangevallen door twee mannen die veranderden in zwarte katten.

De officier van justitie zegt dat de deskundigen denken dat er sprake is van schizofrenie, van paranoïde denkbeelden, van een niet nader gedefinieerde persoonlijkheidsstoornis, dat er een causaal verband bestaat tussen de zieke geest en het delict. Dat de verdachte volledig ontoerekeningsvatbaar is, dat tbs met dwangverpleging dus de enige optie is.

Ik verwacht dat de rechters Gerrit-Mustafa (31) naar een tbs-kliniek sturen. Wat moeten ze anders? Een betrokkene zegt dat dat misschien wel het beste is, maar ook triest. ,,Want eenmaal daar komt-ie er nooit meer uit’.

Dan Mitch. Die zit al in de tbs. Al 7 jaar. Hij is nu 25. Hij moet wel de jongste mens zijn die in Nederland tbs heeft gekregen. Voor zijn 18e zat hij meestal opgesloten in jeugdklinieken. De dwangbehandeling die rechters in 2014 hebben opgelegd is (nog) niet van de grond gekomen.

Binnenkort wordt hij overgeplaatst naar zijn vijfde kliniek, in de hoop dat daar wel iets lukt. Zo niet, dan rest ‘landurige zorg’, wat geen longstay meer mag heten maar wat het wel is. 25 jaar en afgeschreven. Dat zijn behandeling na zoveel jaren nog altijd niet is begonnen, komt omdat hij tegendraads is, wat te maken heeft met zijn ziekelijke stoornis.

Toen Mitch nog maar 17 jaar was, heeft hij in Hoogezand een jonge vrouw verkracht. De verwachting is dat hij – hij die nog nooit echt heeft geleefd – de rest van zijn leven ‘binnen’ zal zitten.

Mitch was afgelopen week via een beeldverbinding even in de rechtszaal aanwezig om het allemaal aan te horen. Vriendelijk gezicht, beleefde antwoorden op de vragen van de rechters aan wie is gevraagd de tbs-maatregel met twee jaar te verlengen.

Via diezelfde beeldverbinding zit ik ineens oog in oog met Henk S. (51).

Henk S., zegt zijn advocaat, is een merk in tbs-land. Een slecht merk wel te verstaan, want de reputatie van gevaarlijk en agressief zit’m in de weg. ,,En dat is jammer want Henk S. is in de loop der jaren milder geworden. Hij vliegt nog wel eens uit de bocht, maar hij blijft binnen de grenzen.’’

Al 23 jaar achtereen zit hij opgesloten. In 2001 kreeg de in Veendam geboren S. tbs met dwangverpleging. Toen hij werd aangehouden – een jaar eerder – zat hij al in de gevangenis vanwege een zedenzaak. Ook hier heeft het Openbaar Ministerie aan de rechters gevraagd de tbs met de maximale duur – dus met twee jaar – te verlengen.

Hebben Gerrit en Mitch in de toekomst misschien nog een kleine kans, Henk S. komt nooit meer vrij. Hij wordt niet behandeld, omdat hij zich niet, zegt hij tegen de rechters, als een beest wil laten behandelen. Mompelt in de camera: ,,Het heb toch geen zin.’’

In 1994 vermoordde hij Annet van Reen uit Utrecht, in 1997 bracht hij in Groningen studente Anne de Ruijter de Wildt om het leven. Van een in datzelfde weekeinde gepleegde moord op prostituee Shirley Hereijgers, ook in Groningen, werd hij vrijgesproken.

Tijdens de rechtszaak in 2001 gebeurde er in zittingszaal 14 iets ongewoons. Op verzoek mocht hij van rechtbankvoorzitter Frank Wieland zijn hoofd verschuilen in zijn capuchon, in zijn hoody. Hij wilde niet zichtbaar zijn, onherkenbaar blijven voor de nabestaanden die vlak achter hem zaten.

Een rechtbankverslaggever zit altijd achter de verdachten en ziet dus vooral ruggen. Maar als er een beeldverbinding is, kijk je de verdachte recht aan. Ik zie hoe Henk S. zijn gezicht net als 20 jaar geleden probeert te verstoppen in een hoody. Een begeleidster zegt dat hij niet in beeld wil verschijnen. Hij doet dat, als rechters erop aandringen, wel maar met zichtbare weerzin.

De rechters willen hem zien omdat ze vragen hebben en over hem moeten beslissen. Hoe het gaat? S. zegt dat-ie daar ‘niks over heb te zeggen’. Waarom niet? ,,Dan word ik geïrriteerd.”

Hij mag dan milder zijn geworden, zijn huidige status is ‘extreem vlucht- en beheersgevaarlijk’. Hij valt onder de zeer intensieve en specialistische zorg (zisz), met het hoogst mogelijke beveiligingsniveau. Zijn omgeving is altijd in staat van paraatheid. Dat hij door zijn kleine leven strompelt met een dwarslaesie, opgedaan bij een geweldsincident in de gevangenis, doet daar niet aan af.

De rechters houden hem voor dat een behandeling maar niet wil lukken. ,,Omdat u weigert mee te werken.’’ Vanuit de duisternis van de hoody: ,,Ik heb nooit een behandeling gehad omdat het mij niet wordt aangeboden. En als het je niet wordt aangeboden, ken je er ook niet aan meewerken hè.’’

Zo gaat het al 20 jaar.

Dat graaiende ondernemers en sjoemelende kippenboeren een rechtbank krijgen met experts, is mooi. Maar waarom psychiatrische patiënten in het strafrecht het zonder gespecialiseerde rechters moeten stellen, vind ik een vraag waard.

Dus: waarom?

rob zijlstra