Ik hoorde bioloog Midas Dekkers, wie anders, een keertje zeggen dat van heel het menselijk lichaam de tenen het slechtst worden verzorgd. En dat komt, aldus de bioloog, omdat de tenen het verst van het hoofd verwijderd zijn. Of dit waar is weet ik niet, maar ik moest eraan denken toen de rechtbank deze week uitspraak deed in een aantal strafzaken.

Je zou verwachten dat de uitspraak – het vonnis – het openbare hoogtepunt is van een strafproces. De grote finale.

De inbreker treft zijn voorbereidingen, gaat op pad, breekt in, verkoopt de buit en wordt gepakt. De politie begint een onderzoek dat maanden duurt en weet de snoodaard aan nog twaalf woninginbraken te linken. Op een dag komt er een rechtszaak die vier uren duurt met gedupeerden – de slachtoffers – op de publieke tribune en een dik dossier met duizenden pagina’s tekst dat de rechters hebben moeten bestuderen.

De officier van justitie houdt namens de samenleving een doorwrocht verhaal dat zij afrondt met een strafeis waarvan ze hoopt dat daar ook een signaal van uitgaat. Een advocaat vraagt om een onsje minder, andere advocaten vorderen namens de slachtoffers schadevergoedingen. Het adviesrapport van de reclassering wordt toegelicht en besproken. Er komt een laatste woord van de beklaagde en de rechters sluiten dan de zaak waarbij ze zeggen dat ze er goed over na gaan denken en dat ze over twee weken uitspraak doen.

Twee weken later zal een ieder weten waar hij en zij aan toe zijn. In de uitspraak van de rechters komt alles samen. De verdachte wordt een dader en kan gaan rekenen hoe lang hij nog ‘binnen’ moet zitten, de gedupeerden kunnen opgelucht zijn, ze krijgen eindelijk hun schadegeld. Maar bovenal: er is recht gedaan.

Je zou verwachten dat zo’n uitspraak een gewichtig moment is. Een moment van rechtsstatelijkheid. Maar dat is niet zo. Uitspraken zijn de tenen van het strafproces.

In Groningen worden de uitspraken in strafzaken steevast om 13.00 uur gedaan, tussen de ochtend- en middagzitting door. De wet vereist dat uitspraken in het openbaar worden uitgesproken, ook van strafzaken die achter gesloten deuren zijn behandeld. Maar om 13.00 uur heeft eigenlijk niemand tijd.

Verdachten zijn zelden aanwezig, soms is er een advocaat, steeds vaker geen officier van justitie. Er is een rechter en een griffier en er zijn een of twee rechtbankverslaggevers. In een paar minuten worden er drie, vier vonnissen doorheen gejast. Vaak is de rechter die het vonnis wijst – uitspreekt – niet de rechter die de strafzaak heeft behandeld. Zo’n rechter heeft dan geen benul waar het over gaat. Dan wordt het gehannes, wordt het vonnis met veel geblader en gehakkel uitgesproken. Dan lijkt het nergens op.

Het is wel heel praktisch en ook best te begrijpen dat het gaat zoals het gaat, maar het is tegelijkertijd jammer dat zo’n moment niet de waardigheid krijgt die het behoort te hebben. Uitspraken zouden kroonjuwelen van de rechtspraak moeten zijn in plaats van moetjes tussen de bedrijven door. Verreweg de meeste vonnissen verdwijnen slechts door een enkeling gelezen in de archieven. Zie je nooit meer terug.

De rechtspraak probeert het wel. Op rechtspraak-punt-nl staan uitspraken. Weliswaar verstopt, maar voor wie echt wil, zijn ze te vinden. Lang niet alle uitspraken worden gepubliceerd (geen tijd voor) en wat er staat is geanonimiseerd (tijdrovend). De buurman blijft zo onbenoemd, maar verder: rode oortjes. In vonnissen van strafzaken staan soms feiten die tijdens de rechtszaak helemaal niet aan de orde zijn geweest. En weleens een tapverslag gelezen van een gesprek tussen twee boeven die niet weten dat ze worden afgeluisterd? Rechtspraak-punt-nl.

Tip: doe niet alleen strafzaken, maar scroll eens door de uitspraken van de bestuursrechter en of van civiel. Rechters zijn zich er steeds meer van bewust dat het van belang is dat ze hun oordelen in klare taal verwoorden. Opdat wij niet hun, maar ons recht begrijpen. Je komt heus nog draken van zinnen tegen die voor 99,9 procent van de mensheid onnavolgbaar zijn. De meeste vonnissen zijn echter voor niet-juristen goed te doen.

En je maakt wat mee. Wie krijgt de hond in een scheidingsprocedure en waarom? Kun je straf krijgen voor zweetvoeten? Hoe strafbaar ben je als iemand per ongeluk van de met dodelijk gif verrijkte slagroomtaart eet die jij hebt gegeven? Vallen de scheuren in de woning veroorzaakt door een boorhamer wel of niet onder mijnbouwschade? En moet de sinterklaas die in het bijzijn van kinderen een gezagsondermijnende wanprestatie leverde worden betaald zoals vooraf was afgesproken? Geen denken aan, sprak de vader. Moet wel, oordeelde de rechter. Of lees de uitspraak van de scholier die bij de gemeente een vergunning aanvroeg om tegen een docent die hem een onvoldoende had gegeven te mogen demonstreren. Scholier werd van school gestuurd. Was dat terecht? Of te krom?

Hebben dieren rechten als zij geen plichten hebben? Hond bijt kat dood. Eigenaar kat stelt eigenaar hond aansprakelijk. Rechter waardeert de prijs van de lieve doch dode kat op 300 euro, een bedrag dat eigenaar hond aan verdrietige eigenaar kat zou moeten betalen. Maar dan wordt duidelijk dat de kat begon met agressief te zijn, de hond reageerde slechts, zij het met een fatale hap. Rechter wikt en weegt. Uitspraak: vrijspraak hond.

Allemaal juwelen van uitspraken.

Ik sprak de rechter kort nadat zij drievoudig prostitutiemoordenaar Willem van E. uit Harkstede
tot levenslang had veroordeeld. Ik vroeg hoe dat is om het levenslang uit te spreken? Zij vertelde dat ze zich op de avond voor de uitspraak had teruggetrokken op haar slaapkamer, voor de spiegel was gaan zitten en zo had geoefend het vonnis – de lange versie – uit te spreken. Als een rechter het levenslang uitspreekt dan dient dat omwille van de geloofwaardigheid vol overtuiging en zonder haperingen te gebeuren, vond ze. Mooi. De uitspraak kreeg hiermee de allure die hij verdiende.

Helaas is dit niet de dagelijkse praktijk van 13.00 uur.

Trouwens, als het om uitspraken en de krant gaat gaat, moet de hand ook eventjes in de eigen boezem. Het is in de afgelopen vijftig jaar misschien wel het meest voorkomende zinnetje in de krant, de laatste zin van een rechtbankverslag: ‘De rechtbank doet over veertien dagen uitspraak.’ Of woorden van gelijke strekking.

Maar als het verslag daags na de rechtszaak in de krant staat, duurt het nog maar dertien dagen. Het meest voorkomende zinnetje in de krant is dus al tenminste vijftig jaar onjuist.

Hoogste tijd voor verandering.

Rob Zijlstra

→ uitspraken op rechtspraak.nl